Overheid moet zich laten inspireren door horizontale netwerkstructuur van menselijk lichaam
Al sinds mensenheugenis inspireert de natuur de mens en biedt zij handvatten voor oplossingen van complexe vraagstukken. Zo begint de geschiedenis van de luchtvaart bij de ontwerpen die Leonardo da Vinci in de vijftiende eeuw baseerde op de vleugels van vogels. Ook de overheid kan profijt hebben van de biomimicry, want net als de natuur en de mens is de overheid een uiterst complex samenhangend geheel dat zich voortdurend moet aanpassen aan veranderingen in de samenleving.
Lange tijd gingen biologen ervan uit dat het menselijk lichaam wordt aangestuurd vanuit de hersenen. Deze mechanistische visie heeft de afgelopen twee, drie decennia plaatsgemaakt voor die van de systeembiologie, waarin het menselijk lichaam wordt beschouwd als één geheel dat functioneert dankzij een nauwe samenwerking en interactie tussen cellen, hormonen en organen.
De organisatie van de overheid vertoont grote overeenkomsten met deze verouderde mechanistische visie waarin het hoofd de prominente rol heeft: verticaal gestuurd en verkokerd. Met op landelijk niveau een divisiestructuur waarbinnen departementen, zich beroepend op artikel 44, hun eigen interne biotopen hebben gecreëerd door autonoom een organisatie-inrichting en ICT-systemen te kiezen. Dat leidt tot allerlei hindernissen voor samenwerking en gegevensuitwisseling. Het bedrijfsleven heeft die verticale divisiestructuur al lang achter zich gelaten en ook de Nederlandse overheid moet een meer horizontale, organische structuur krijgen, waarin netwerken als communicerende vaten fungeren. Zo kan informatie beheerst, maar wel ‘seamless’ over en weer stromen en wordt een vraagstuk als vanzelf vanuit verschillende perspectieven bekeken. Zo’n horizontale structuur sluit veel beter aan op de manier waarop in onze gedigitaliseerde samenleving, zeker door jongeren, wordt geleefd en gewerkt.
De natuur en het menselijk lichaam laten ook zien dat veranderingen aan één organisme gevolgen kunnen hebben voor het hele ecosysteem. Daarom zou de overheid systemisch moeten denken, als één overheid. Neem dus niet alleen een ministerie, maar ook het maatschappelijke veld eromheen in ogenschouw. Dat betekent tevens dat de buitenwereld mee moet denken over beleid en over de normen die de overheid wil stellen. Anders weegt de stem van stafafdelingen, de interne organisatie dus, het zwaarst en daarmee is de publieke waarde onvoldoende gediend.
Om beter als een systemisch geheel te kunnen functioneren moet de overheid consequent en gestructureerd reflecteren op wat zij doet en bereikt. Dat gebeurt nu onvoldoende. Hanteer de PDCA-cyclus beter, consequenter en de afzonderlijke fasen meer met elkaar in samenhang. Nu worden in de Plan-fase een publieke waarde en een bijbehorende norm geformuleerd, worden deze in de Do-fase in praktijk gebracht en in de Check-fase gecontroleerd en gehandhaafd. Maar de kennis en ervaring die in deze drie fasen worden opgedaan, vinden hun weg onvoldoende terug naar de Plan-fase. Die lacune moet worden gedicht, door veel te investeren in de kennisfunctie van de overheid.
Aanbevelingen
- De overheid moet haar verticale, verkokerde organisatiestructuur vervangen door een horizontale, meer organische netwerkstructuur.
- Denk en stuur bij beleids- en besluitvorming veel meer vanuit het perspectief van een ecosysteem, dus ook vanuit het omringende maatschappelijke veld, niet alleen vanuit één ministerie of afdeling. Vertegenwoordigers uit het ecosysteem moeten daar meer bij worden betrokken.
- Naast verbetering van de PDCA-cyclus is een kennisfunctie nodig om het functioneren van de overheid te verbeteren. Die begint bij de aanleg van data-lakes, waarin de overheid volledig transparant gegevens samenbrengt die afkomstig zijn uit waarnemingen in de samenleving, prestaties in de uitvoering en signalen vanuit het controle- en handhavingsproces. De inzichten en kennis die de overheid daardoor vergaart, moeten worden teruggekoppeld naar de beleidsvorming. Zo ontstaat er een ‘kennis-loop’ en worden reflectie en bijsturing beter gewaarborgd.
Dit stuk bevat de conceptbevindingen van Arre Zuurmond, voormalig regeringscommissaris Informatiehuishouding over de maatschappelijke informatiebehoefte. Later dit jaar verschijnt er een boek met zijn uitgebreide bevindingen.
Meer lezen over dit onderwerp: 'Organisch besturen, DNA voor een nieuwe overheid'
Praat vooral mee via de LinkedIn groep Informatiehuishouding Overheid