Reactie Larissa Zegveld op de derde brief van Arre Zuurmond

Weblogbericht | 18-10-2023 | Gastauteur

Wilt u reageren op deze brief? Dan kunt u het formulier onderaan deze pagina gebruiken. Ook kunt u een reactie achterlaten onder het bijbehorende LinkedIn-bericht.

Een overzicht van alle brieven vindt u op deze pagina.

Beste Arre,

Dank weer voor jouw reactie en wat maak je een treffende vergelijking: maatwerk is de muziek, mogelijk gemaakt door standaardisatie van de piano. Ik hoor je en mijn gedachten dwalen af naar schoonheid en kunst, recht en wet, inhoud en vorm. Schijnbaar tegenpolen maar onlosmakelijk verbonden. Om je woorden te herhalen en onderstrepen: ook ik zou zeggen dat je zonder standaardisatie geen professioneel maatwerk kunt krijgen.

En net als jij ben ik ervan overtuigd dat we hierop moeten inzetten, willen we de transformatie naar een responsieve overheid voor elkaar krijgen.
Dan komt direct de vervolgvraag: Wat is er nodig om dit tot zijn recht te laten komen? Concreet, en zonder onszelf te vergalopperen? Ik zet hieronder mijn gedachten uiteen, aan het eind samengevat in een concreet lijstje.

Loslaten van “control”

Als publieke organisaties moeten we de illusie van control loslaten en de shift maken naar het besef dat continu verbeteren in plaats moet komen van grootse projecten met beloftes van toekomstige perfectie. Het uitgangspunt: het is nooit af, nooit 100% veilig, nooit volledig passend bij de politieke wind. Dat geldt voor wetgeving, informatiehuishouding en ICT. Als we blijven vasthouden aan control dan verandert er niets. Ik durf zelfs te stellen dat verandering hier zou moeten beginnen.

We hebben de neiging om hergebruik en afhankelijkheden te zien als risico dat we moeten uitsluiten. Gevolg: eigen data, eigen systemen, eigen infrastructuur, een eigen invulling van semantiek, veiligheid, processen en best practices. En pas daarna: hoe kunnen we koppelen. Daardoor wordt de last van elke afzonderlijke "silo" te zwaar om te dragen en komt integratie en hergebruik helaas maar ten dele tot stand. Het uitgangspunt kan ook zijn: waar is dit al een keer eerder gedaan en kan dat hergebruikt worden? Voer desnoods een jaarlijkse “best gejat” prijs in, met een “slecht bedacht” prijs voor de achterblijvers!

Groter denken, kleiner doen

In je reactie op mijn vorige brief geef je een conceptuele kanttekening en die mij volkomen helder is, maar naar mijn idee is hier nog ruimte voor de wijze woorden van Herman Tjeenk Willink uit diens gelijknamige boek: “Groter denken, kleiner doen”. Dit is waar de crux zit. We denken te klein en maken ons doen te groot.

Wat bedoel ik met groter denken? Dat de problemen van burgers en ondernemers niet ophouden bij de grenzen van één domein (en zeker niet organisatie). En dat oplossingen bedenken binnen één domein onbedoeld tot nieuwe verzuiling en “not invented here” zal leiden. Ook als je uitgaat van archetypen, zoals je zegt, hangt dit in de lucht. Ons denken moet wat mij betreft intersectoraal, domein- en organisatie overstijgend zijn.
Vervolgens moeten we wél – helemaal mee eens – kleiner doen. Soms binnen het domein, maar vaker over de grenzen van het domein heen, met de daadwerkelijke situaties van burgers en ondernemers als uitgangspunt. Want het is juist in situaties waar verschillende regelingen en domeinen samenkomen dat problemen ontstaan. 

Inzicht door multidisciplinair werken

Bij dit doen hebben we als fundament inzicht nodig. Zoals ik zei in mijn vorige brief: pas als we zicht hebben op de vertaling van ons beleid en wetgeving van laag naar laag, van domein naar domein, en van organisatie naar organisatie, kunnen we echt kijken waar de knooppunten zitten van waaruit we onze problemen kunnen oplossen. Gebruik daarin wat goed is, want er is juist al veel goed voor elkaar in Nederland, en ga niet morrelen aan een heel systeem zonder te weten waar de knoppen zitten om aan te draaien voor een oplossing.

Voor inzicht is multidisciplinaire samenwerking nodig over grenzen van organisatie en domein heen. Laten we dat vooral standaard inzetten. Criterium één wanneer we beleid of wetgeving willen aanpassen of maken: stel een multidisciplinair team samen uit alle benodigde lagen. Van de beleidsmaker en wetgevingsjurist tot de adviseur, programmeur en baliemedewerker in de uitvoering. Maak het op te lossen probleem concreet aan de hand van de huidige en gewenste uitkomst voor een burger of ondernemer. Breng samen in kaart hoe het beleid laag voor laag is vertaald naar de praktijk. En breng één stukje van de puzzel in kaart voordat je het volgende pakt. Met kleine stapjes bereiken we eerder bruikbaar resultaat dan met grote. En zo krijgen we snel en concreet inzicht in het waarom, hoe en wat we doen. Inzicht dat ons ook helpt in draagvlak voor oplossingen. 

Kennis en kunde

Dit alles vraagt om kennis en kunde. Het is dan ook essentieel om onze kennis- en kundehuishouding optimaal in te richten en te benutten. Dit vraagt enerzijds om bestaande kennis en kunde met elkaar te verbinden (een doing community) en anderzijds om deze verder te ontwikkelen (een learning community). In en tussen deze community's delen we concrete kennis en resultaten over hoe we de knoppen in beeld brengen waar we aan kunnen draaien om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Dit doen we samen, met het belang van maatschappij, burger of ondernemer voorop.

Wat moeten we hiervoor doen? Naar mijn mening staan wij hier als bestuurders voor aan de lat: laten we onze mensen in staat stellen om als onderdeel van hun dagelijkse werk aan deze concrete multidisciplinaire trajecten mee te doen. Daarmee hebben we al de "ingrediënten" tot onze beschikking: een praktische werkwijze, multidisciplinaire teams, concrete problemen van ondernemer of burger (daarvoor is genoeg te vinden bij (regionale) ombudsman) en tot slot tijd (prioriteit). Hiermee kunnen we overheidsdienstverlening naar een ander niveau brengen, bijvoorbeeld naar het adagium "van aanvragen naar aanbieden". 

En laten we ook niet vergeten dat er al veel wordt gedaan. Zo wordt er al hard gewerkt aan begrijpelijke brieven en websites voor burgers en ondernemers, aan overheidsdomeinnamen herkenbaarder en veiliger maken met afgesproken standaarden en aan een architectuur voor de digitale dienstverlening waar we ook in de komende tien en twintig jaar mee vooruit kunnen ongeacht nieuwe ontwikkelingen. 

Mandaat

Laten we bij al dit al goede werk onze oude belofte van “digitaal, tenzij” en “eenmalige uitvraag, meervoudig gebruik” niet vergeten. Zoals ik in mijn eerste brief aangaf, schuurt daar nog wat. Het wordt wellicht tijd dat we onszelf aan deze belofte houden middels mandaat op het hoogste niveau. Mandaat voor het vaststellen van keuzes rond bijvoorbeeld data bij de bron en single source of truth. Dit mandaat kan worden belegd bij de bewindspersoon digitalisering en zou ook mogen inhouden dat bijvoorbeeld bij nieuwe wet- en regelgeving eerst wordt gekeken naar bestaande datasets die hergebruikt kunnen worden. Met als consequentie dat die datasets beschikbaar zijn zonder de overhead van enorme gezamenlijke projecten en complexe afsprakenstelsels. Dit kan bijvoorbeeld door “API first met open standaarden” vast te stellen, gelijkend een Kruispuntbank oplossing zoals jij die aandraagt, Arre.

Dit voorstel voor mandaat komt voort uit ons hardnekkige “not invented here” syndroom, en het niet-nakomen van onze eigen afspraken, zoals ik in mijn vorige brief benadrukte. We moeten duidelijker, meer expliciet, zijn over de gevolgen van onze afspraken. De afhankelijkheid van informatiehuishouding in onze dienstverlening en in besluiten die impact hebben op burger en ondernemer vraagt hierom.

Eind aan vrijblijvendheid 

Zoals ik in mijn vorige brief aangaf, zijn standaarden de spil in consistentie en voorspelbaarheid in de manier waarop (digitale) systemen met elkaar omgaan. Er moet dan ook werk gemaakt worden van daadwerkelijke naleving van ‘pas toe of leg uit’ beleid van open standaarden. De monitor open standaarden laat dit duidelijk zien, maar achterblijvers geven telkens aan niet op non-conformiteit te worden aangesproken. Vanuit eenzelfde mandaat als hierboven beschreven zouden we hier verandering in kunnen brengen.

We hebben inmiddels immers uitgesproken dat de tijd van vrijblijvend toepassen van open standaarden voorbij is. De Wet digitale overheid getuigt daarvan voor die standaarden waarbij echt niet langer kan worden gewacht. We hebben met deze wet een eerste stap gezet, maar zoals hierboven omschreven kan er – en moet er in mijn optiek - meer gebeuren. We moeten onszelf verplichten tot de toepassing van bepaalde standaarden, ook richting onze leveranciers. En als we dit doen, moeten we er ook op handhaven en een onafhankelijke partij aanwijzen om ons op de vingers te tikken als we onze afspraken niet nakomen (conform het adagium: geen regels zonder handhaving). Ik denk dan bijvoorbeeld aan een Auditdienst Rijk of een soortgelijke partij. Dat gaat dus verder dan monitoren zoals we nu gewend zijn en verder dan streefbeeldafspraken maken en deze niet nakomen. Om een tik op de vingers te voorkomen kan het huidig monitoren achteraf versterkt worden met advies vooraf: zo adviseert het Forum Standaardisatie nu al desgevraagd vooraf welke standaarden bij de aanschaf van ICT producten of diensten zouden moeten worden uitgevraagd. Dat zou een standaard verplichting mogen zijn waar het Forum zich graag voor inzet.

Stuwkracht

Dit brengt ook de verplichting mee om de kwaliteit van die standaarden op peil te houden, in samenwerking tussen wetenschap, bedrijfsleven en overheid. Het Forum Standaardisatie acteert al jaren onafhankelijk vanuit dit gedachtengoed en met deze samenstelling om standaarden te beoordelen, vaststellen en gebruik aan te jagen. Dit verdient meer stabiliteit, duurzaamheid en een permanente basis. En stuwkracht als we echt die transformatie willen realiseren, zoals jij dat zo mooi zegt Arre. Ik ben het daar van harte mee eens. Stuwkracht is wat nog ontbeert en dit hoort wat mij betreft thuis op het hoogste niveau, bij de staatssecretaris of wellicht zelfs een minister van digitale zaken waar steeds meer stemmen in de samenleving voor opgaan. Alleen dán onderkennen we openlijk hoe belangrijk dit alles is om de (digitaliserings)uitdagingen die op ons afkomen aan te kunnen en doen we dat vanuit inzicht, in samenwerking, multidisciplinair, en met burgers en ondernemers als uitgangspunt. Of het nu gaat om grote internationale ontwikkelingen en samenwerking in de Europese Unie die ons dwingen om stappen te zetten, of maatschappelijke drama’s als een toeslagenaffaire.

Tot slot dan het toezegde, concrete lijstje:

1. Bestuurlijke focus verschuiven van control naar continu verbeteren;
2. Inzicht voorop stellen en standaard multidisciplinaire aanpak van beleids- en wetgevingstrajecten en vraagstukken in de uitvoering (met de concrete uitkomst voor burgers en ondernemers als uitgangspunt);
3. Omarmen van kennis en kunde in een “doing” en een “learning” community waar dit samenkomt en wordt doorontwikkeld;
4. Mandaat op het hoogste niveau voor het vaststellen van keuzes rond bijvoorbeeld data bij bron, single source of truth en eenmalige uitvraag, meervoudig gebruik voor gegevens van burgers en ondernemers;
5. Verplichting van een selectie van standaarden door inzet van de wettelijke mogelijkheden van de Wet digitale overheid;
6. Permanent maken van de advies- en verbindende rol van het Forum bij beoordeling van standaarden en standaard inzetten van advies bij aanschaf van ICT producten en diensten;
7. Toezicht op naleving en mogelijkheid tot handhaving door een onafhankelijke instantie;
8. Algehele stuwkracht hiervoor verzekeren door deze punten te beleggen op het hoogste niveau.

Met deze zaken kunnen we naar mijn idee ons bestaande patroon doorbreken en krijgen we niet langer wat we kregen, maar zorgen we samen dat we brengen wat we hadden toegezegd.

Met als kers op de taart een hernieuwd vertrouwen van burgers, ondernemers en onszelf.

Larissa